Historia Miasta

Średniowieczny Raciąż (drewniany gród z osadą) należał do jednej z najbardziej liczących się i najludniejszych miejscowości na Mazowszu. Pierwsze wzmianki pisane na temat Raciąża pochodzą z tzw. Falsyfikatu Mogileńskiego, na którym widnieje data 11 IV 1095. W XIII w. na miejscu grodu wybudowano drewniany zamek stanowiący siedzibę kasztelanii, która przetrwała ponad 550 lat. W 1254 doszło w Raciążu do układu Siemowita i Daniela Halickiego z zakonem krzyżackim reprezentowanym przez mistrza krajowego Burcharda von Hornhausena, w którym to książę mazowiecki uzyskał prawo do 1/3 ziem Jaćwingów. Przełomowym w dziejach miasta okazał się rok 1425, w którym na podstawie przywileju lokacyjnego księcia mazowieckiego Ziemowita IV z dnia 29 grudnia, Raciąż uzyskał prawa miejskie.

Siedemdziesiąt lat później, był już siedzibą niewielkiego (liczącego zaledwie 485 km2) powiatu, położonego w centrum województwa płockiego, co miało istotne znaczenie dla jego dalszego rozwoju. W XVI wiek liczył ponad 1000 mieszkańców i był jednym z najludniejszych w województwie płockim. W Raciążu odbywały się m.in. sejmiki województwa płockiego. Upadek znaczenia miasta nastąpił w wyniku wojen w XVII wieku. W wyniku represji carskich władz za wybuch Powstania Styczniowego, decyzją Komitetu Urządzającego w Królestwie Polskim, który nadzorował car Aleksander II Mikołajewicz, z dnia 19(31) grudnia 1869 roku, którą ogłoszono 1(13) stycznia 1870 roku Raciąż stracił prawa miejskie i stał się osadą. Odzyskał je dopiero w 1922 roku na mocy rozporządzenia Rady Ministrów z 19 czerwca 1922 roku – wówczas to Osadę Raciąż wyłączono z gminy Raciąż i stworzono gminę miejską Raciąż. Okres porozbiorowy sprawił, że w Raciążu chętnie osiedlali się Żydzi. W 1921 roku stanowili oni 37% ogółu mieszkańców. Posiadali oni w mieście dom modlitewny i stanowili istotną część społeczeństwa. We wrześniu 1939 roku polskie państwo znalazło się pod okupacją III Rzeszy. Mazowsze zostało włączone do Generalnego Gubernatorstwa, a Raciąż znalazł się w Rejencji Ciechanowskiej. Niemcy przyczynili się do eksterminacji żydowskiej ludności, m.in. poprzez deportacje i wywózki do obozów koncentracyjnych czy płońskiego getta. 19 stycznia 1945 roku miasto zostało wyzwolone z rąk Niemców przez Armię Czerwoną.

W czasach PRL miasto przeżywało swoisty rozkwit, m.in. pod względem miejsc pracy – mnóstwo ludzi zatrudniała wówczas spółdzielnia mleczarska, funkcjonowały dwa młyny, istniały na terenie miasta takie zakłady jak ZWUT, ZREW, GS, STW, PKP i szereg innych. Co dziś wydaje się niewiarygodne: na postoju taksówek było ich około 12 (być może nawet 18). Istniało kino „Ziemowit” (wcześniej pod nazwą „Świt” i „Zorza”), restauracja Raciążanka, mieszkańcy wypoczywali na plaży miejskiej, w czynach społecznych sprzątali parki i odnawiali stadion. Ważną rolę spełniał otwarty we wrześniu 1958 roku Dom Kultury, który dla lokalnej społeczności był nie tylko centrum wydarzeń kulturalnych, ale i społecznych oraz politycznych.

Raciąż w swojej historii znany był pod różnymi nazwami. Trzon nazwy był jednak zawsze ten sam. Jak podaje „Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu” używane były następujące nazwy raciąskiego grodu: Nowy Radcez, Ratcenz, Racsis, Racins, Ranczasz, Reczansch, Racząsz, Ranczyansch, Ronczansz, Raczans, Raczanczek, Raczyansch, Raczasz, Raczyas, Raczansch, Racziass, Raczyasz, Raczyansz, Raczyąsch.

Nazwa miasta Raciąż pojawia się w Kodeksie Koronnym z 1228r. jako Ratcenz, w Kodeksie Koronnym z 1250r. jako Ratcens, w 1319r. jako Racens, w 1345r jako Racias, a już w 1578r. jako Racziąż. Mało jest jednak prawdopodobne aby pochodziła ona od imienia Racimira, mimo iż tak sugeruje Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski. Autorytetem w tej kwestii wydaje się być prof. Karol Leopold Zierhoffer, filolog i lingwista, który w swojej pracy doktorskiej Nazwy miejscowe północnego Mazowsza wyjaśnia pochodzenie nazwy Raciąż. Wyrazy: ruski –ratz / walka/, prasłowiańskie- raciądz /rycerz/ i ratitise / walczyć z kimś/, nawiązują do charakteru obronnego grodu wczesnosłowiańskiego. Raciąż więc to miejsce zamieszkania wojowników. Są jeszcze inne wyjaśnienia znaczenia tego słowa to raciąga- człowiek z krzywymi nogami lub raciąg i raciążnica- nazwy roślin.

Artykuł archiwalny

Źródło: Postanowienie z 19 (31) grudnia 1869, ogłoszone 1 (13 stycznia) 1870 (Dziennik Praw, rok 1869, tom 69, nr 239, s. 471).,  Art. Mariusz Godlewski